...Անգամ այս խայտառակ պարտությունից հետո մենք մնում ենք բաժանված սևի ու սպիտակի: Չենք լսում համախմբումի ու համազգային հարցերի լուծման խելամիտ կոչերը, ավելի հաճույքով տրվում ենք ընդհանրական ռեքվիեմի մեջ խրվելու ճիչերին: Թերևս համարում ենք շոկային թերապիայի անեսթեզիա: Իրականում մահացու հիվանդության կլինիկա է: Մենք իբրև հասարակություն հանձն չենք առնում այս խայտառակ պատերազմում խայտառակ պարտության շահառուի դերը, մենք չենք ընկալում, որ մեր ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆ է պարտվել, ուրեմն մենք` իբրև պետության ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ, կրելու ենք պարտության բեռն ու պատասխանատվությունը:
Պետության չլուծված հարցերի պատերազմական օրակարգում է ռազմագերիների ու զոհվածների դիերի տունդարձի հարցը: Վիրավորների ու խեղանդամվածների բուժման ու վերականգնան հարցը: Հասարակությանը հոգեբանական շոկից հանելու հարցը: Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականի պահանջով ակցիաները շարունակվում են՝ ոստիկանությունը անհամաչափ ուժի կիրառումով ցրում է ցուցարարներին, որոնց թիվը այնքան չի ավելանում, որ Նիկոլ Փաշինյանը մտահոգվելու պատճառ ունենա: Բայց նա հարկ է համարում արդարանալ՝ բացատրելով իր կատարած, ավելի ստույգ՝ չբացատրելով չկատարած քայլերը: Հայաստանի ու Արցախի նախկին նախագահների պատերազմի ընթացքում ձեռնարկած քայլերի ու նամակների հայտնի պատմությունից անհայտ է մնում՝ ինչու՞ Նիկոլ Փաշինյանը չի լիազորել նրանց բանակցել, իմա՝ պատրաստվում էր նախկին նախագահներին իր ինքնաթիռով ուղարկել զբոսաշրջության՝ առանց բանագնացի մանդատի, չէր ուզում որևէ մեկը բանակցի ու գուցե հաջողության հասնի, որից հետո ծագելու էր պատերազմը դադարեցնողի անձի հարցը: Բոլոր դեպքերում Նիկոլ Փաշինյանը պաշտպանել է իր ԱՆՁԸ, ոչ թե Արցախը, Հայաստանը, զինվորների կյանքը: Սա է, որ Նիկոլը չի հասկանում: Նա առաջարկել է կազմակերպել Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ու Ռոբերտ Քոչարյանի այցը Մոսկվա՝ որպես պաշտոնաթող նախագահներ՝ ՌԴ պաշտոնաթող նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևի հյուր, և այցի շրջանակներում փորձել քաղաքավարական հանդիպումներ կազմակերպել ՌԴ նախագահի, ԱԳ նախարարի և այլոց հետ: Այսինքն՝ նորից նույնը ոչ թե ՌԵԱԼ բանակցողներ, այլ պաշտոնաթող հյուրեր, իմա՝ ոչ մի երաշխիք, որ եթե նրանք Մոսկվայում ինչ-որ համաձայնության հասնեն, համաձայնությունը կընդունվի Հայաստանում, նույնիսկ եթե նախկին նախագահները համաձայն էին ստանձնել «հող հանձնելու» պատասխանատվությունը: Սա՝ մեկ: Երկրորդ՝ ինչպե՞ս է ստացվել, որ նախագահները առաջարկել են նամակներ գրել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ԵՐԵՔ համանախագահներին, բայց նամակ է գրվել միայն ՌԴ նախագահին, աստիճանաբար ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան դուրս են մղվել և…Պուտինը գրել է ԵՌԱԿՈՂՄ հայտարարություն, որտեղ պաշտպանված է Ադրբեջանի, Թուրքիայի, Ռուսաստանի, բնավ՝ Արցախի ու Հայաստանի շահը:
Եվ Պուտինը, և Փաշինյանը, և Ալիևը որոշ փակագծեր են բացել բանակցությունների ընթացքից, որից ակնհայտ է դառնում, որ Պուտինը գրի է առել Ալիևի և Էրդողանի պահանջները՝ իբրև հաղթող կողմի, չի առարկել բոլոր այն կետերում, ուր համընկել է Ադրբեջանի, Թուրքիայի ու Ռուսաստանի շահը, իսկ Հայաստանի շահը ոտնահարվել է 9 կետով: Երրորդ՝ այսքանից հետո Նիկոլ Փաշինյանը շարունակում է անվայել պոպուլիստական «դուխով» հարձակումները բոլորի վրա՝ ՔՊ-ի մամլո խոսնակի տեսքով, բայց չի ցանկանում ընդունել, որ կարող էր սխալվել ինքը: ՈՒ պիտի ընդունենք, որ թեև ժողովուրդը հող հանձնողին չի ներում՝ տանը նստած, թե փողոցներում ծեծ ուտելով, այսօր բաժանված է երկու մասի՝ Նիկոլի հեռանալը չցանկացողների ու ցանկացողների: Ցանկացողների հիմնավորումները հայտնի են, չցանկացողներինը՝ նույնպես, բայց երկու կողմն էլ հասկանում են, որ մնալով՝ նա, միևնույն է, չի անելու պետության ամբողջական կազմաքանդումը կանխող անհրաժեշտ քայլերը, որ նա, հետևաբար՝ ՀՀ կառավարությունը, ընկալում չունի Հայաստանից դուրս՝ բացի Ռուսաստանը, որ նրան հանդուրժում է՝ մինչև գտնի մեկին, որ քիչ թե շատ ընկալելի կլինի: Պետության պրագմատիկ շահը կա, բայց մարդը իռացիոնալ է, ու իռացիոնալ մարդը համարում է, որ ավելի լավ է պարտված, դավաճան, հողատու Նիկոլը մնա, քան իշխանության վերադառնան նախկինները՝ սկսած Վազգեն Մանուկյանից մինչև Միքայել Մինասյան:
Ռացիոնալ մարդը պիտի ընդուներ, որ պարտված իշխանությունը պիտի հեռանա, կազմակերպվեն արտահերթ ընտրություններ, ձևավորվի նոր իշխանություն: Իռացիոնալ մարդը վստահ չէ, որ Նիկոլի հեռանալուց հետո ձևավորված ժամանակավոր կառավարության դեպքում ընտրությունները չեն անցնի հին ավանդույթով՝ ձայներ գնելու «բարեգործությամբ», վստահ չէ, որ հենց ինքը իր ձայնը չի վաճառի… Ռացիոնալ մարդը պիտի հասկանար, որ ժամանակ ենք կորցնում, ու Նիկոլի փոխարեն ով էլ լինի, գոնե կփորձի ինչ-որ քայլ անել: Կամ՝ նախկիններն այս պայմաններում իշխանության գալու պարագայում ձախողվելու են ու ընդհանրապես կորցնելու են վերադարձի որևէ շանս: Իռացիոնալ մարդը հավատում է ոչ թե դատողությանը, այլ ապրած կյանքում կուտակած փորձին և առողջ բանականությանը, որ հիմա այլևս բացահայտ Մոսկվան է որոշելու՝ ով է լինելու Հայաստանում իշխանություն, ուրեմն իր պետության շահը շարունակելու է ստորադասվել ռուսական գերակա շահին: Ռացիոնալի-իռացիոնալի այս բախման կետում երկարում են Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության օրերը: Թեև բոլորն են տեսնում, որ նա ոչինչ չի ուզում փրկել՝ իրենից բացի: Ապացույցը միայն Նիկոլ Փաշինյանի ֆեյսբուքյան «հայտնությունները» չեն, նաև նրա նոր նախարարների հանրությանը մատուցած հայտնություններն են: Այն տպավորությունն է, որ ՀՀ կառավարությունը իրեն դրել է Ադրբեջանի կառավարության տեղը ու տեղյակ չէ պարտության մասին: Առեղծված է, թե ի՞նչն է հիմք տալիս, որ էկոնոմիկայի նոր նախարար Վահան Քերոբյանը հայտարարի. «Աղետը չպետք է նետվի աղբանոց, մենք պետք է այն էներգիան, որ առաջացել է այս աղետի ժամանակ, վերափոխենք աճի ու օպտիմիզմի էներգիայի։ Ինձ ճանաչողները գիտեն, որ ես աճի մարդ եմ, և դուք կարճ ժամանակ անց կտեսնեք բեկումը»։ Կամ՝ ինչի՞ հիման վրա է հայտարարում, որ ինքը եկել է երկարաժամկետ, իր պլանը 5 տարվա է:
Փաստացի՝ եռակողմ հայտարարության ամենավիճահարույց 9-րդ կետը, որ հակասում է ՀՀ Սահմանադրությանը, նրան այնքան է ոգեշնչել, որ հաշվարկում է հնարավորությունները, որոնք կստանա տնտեսությունը տարածաշրջանում տրանսպորտային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման դեպքում: Իմա՝ նա բացարձակապես քաղաքական գործիչ չէ և ի վիճակի չէ ըմբռնելու վտանգներն ու հետևանքները: Նրա միտակ մտածողությունը հերիքում է տնտեսության զարգացման ռազմավարությունը հանգեցնել «գյուտին», որ. «Տնտեսության համար բաց սահմանները շատ լավ են, քանի որ մրցակցության արդյունքում ավելի լավ ապրանքներ են ստեղծվում, այսինքն՝ մեր տնտեսությունը կարող ենք դարձնել աշխարհի մակարդակին հավասար։ Այսինքն, եթե մեզ մոտ էժան և որակյալ ապրանքներ են ներմուծվում, մեր տեղական արտադրողը ստիպված է ավելի լավը դառնալ։ Բայց հունվարի 1-ից արգելվելու է թուրքական ապրանքների ներմուծումը ՀՀ, այդ որոշումն ընդունվել է պատերազմի ժամանակ, նախորդ նախարարի օրոք, և արդյունքում ազատվելու է 200 մլն դոլարանոց շուկա Հայաստանում։ Ես կոչ եմ անում վերցնել այդ ցուցակը, և այնպես անել, որ հունվարի 1-ից մեր խանութներում թուրքականի փոխարեն հայտնվեն հայկական ապրանքները»։ Այսինքն՝ Քերոբյանը կոչ կանի, ու՝ թուրքականի փոխարեն կհայտնվեն հայկական ապրանքներ: Եկեք ազգովին խնդրենք, որ կոչ անի արևին մայր չմտնել՝ ինչքան խնայողություն կլինի: Երկարաժամկետ ծրագրի մասին էլ Վահան Քերոբյանն ասել է. «Սահմանների բացումը լայն հնարավորություն է ընձեռելու. մեր արտահանողները կարող են իրենց արտադրանքը արտահանել Ռուսաստան և այլ երկրներ ավելի հարմար ճանապարհներով, քան մինչև հիմա են անում։ Բացվելու են թուրքական նավահանգիստները և ընձեռվելու են բազմաթիվ լայն հնարավորություններ։ Գուցե նաև բացվի Ադրբեջանի շուկան մեզ համար, և մեր շուկան՝ Ադրբեջանի համար, և պետք են գալու մարդիկ, որ կարողանան օգտվել դրանից»։ Եվ քանի որ նա պատրաստվում է ստեղծել ծրագիր՝ քաղելու բոլոր օգուտները, որոնք կարող են լինել տարածաշրջանի ապաշրջափակումից, ստիպված եմ խնդրել, որ զուգահեռ հաշվարկվեն վտանգներն ու վնասները՝ հաշվի առնելով ստեղծված քաղաքական, ռազմական ու տնտեսական վիճակը:
Ստիպված եմ նաև խնդրել ԱԳ նախարարին ՀՀ արտաքին քաղաքականության նոր ծրագիր գրել՝ հաշվի առնելով 44-օրյա պատերազմից հետո ստեղծված իրավիճակը և փաստը, որ Արցախի և Հայաստանի արտաքին և անվտանգային քաղաքականությունը գործելու է տրամագծորեն հակառակ պայմաններում: Հիմա էլ, ինչպես պատերազմից առաջ, արտաքին քաղաքականության որոշիչ գործոնը Արցախի հարցն է: Իլհամ Ալիևը հայտարարում է, որ «Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտ» հասկացություն չկա, բոլոր նրանք, որ ապրում են Ադրբեջանի տարածքում, Ադրբեջանի քաղաքացի են: Նա համարում է հարցը լուծված: Իրականում այդպես չէ, բայց այդ իրականությունը ապացուցելու համար հայ դիվանագիտությունը այլևս չունի ՌԴ աջակցությունը՝ եռակողմ հայտարարությամբ՝ Ադրբեջանը, Թուրքիան, Ռուսաստանը ուրվագծել են տարածաշրջանում ուժերի նոր դասավորություն, որտեղ Հայաստանը նույնիսկ այնքան դեր չունի, որ սեփական սահմանների սահմանազատման հարցերը լուծի: Թեև Ռուսաստանը չի ժխտում ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գոյության անհրաժեշտությունը, դեֆակտո համարում է, որ ռուս խաղաղապահներն ապահովում են Արցախի ու Հայաստանի բնակչության ֆիզիական անվտանգությունը, կարգավիճակը հեռու ապագայի հարց է, ուրեմն ինչո՞վ է զբաղվելու Մինսկի խումբը: Ռուսաստանը չի ցանկանում նույնիսկ ՄԽ հարթակում ընդունել Արևմուտքի՝ ԱՄՆ-ի ու Ֆրանսիայի ներկայությունը տարածաշրջանում, ու ռուսադավան փորձագետները ջանում են հիմնավորել, որ ՄԽ ձևաչափը սպառված է, Արցախի հարցի լուծումը Մոսկվա-Բաքու-Անկարա, առավելագույնը՝ Մոսկվա-Բաքու-Անկարա-Թեհրան շրջագծում է՝ առանց ոչ միայն Ստեփանակերտի, այլև Երևանի: Մոսկվան հակված չէ կարգավիճակի հարցի լուծմանը, որ չվերացվի տարածաշրջանում խաղաղապահներ ունենալու պատճառը: Համառորեն ներշնչվում է գաղափարը, որ այս վիճակում Հայաստանը չպիտի կարգավիճակի հարց բարձրացնի՝ տանուլ կտա:
Ընդհանրապես պետք է վերջ դնել հարցի լուծումը տարածաշրջանից դուրս որոնելու քաղաքականությանը: Ֆրանսիան ու ԱՄՆ-ը ավարտել են առաքելությունը նույնքան անփառունակ, որքան պատերազմն էր մեզ համար: Ոմանց թվում է, որ հետայսու Հայաստանը պետք է նոր հարաբերություններ կառուցի Ռուսաստանի հետ, բայց չկա ընկալում, որ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ միշտ ունեցել է այն հարաբերությունները, որ ցանկացել ու կառուցել է Մոսկվան: Մենք երբեք չենք իմանա, թե իր բազմաճյուղ քաղաքականության մեջ Կրեմլը ինչ ծրագրեր ունի Թուրքիայի, Ադրբեջանի, Հայաստանի, Վրաստանի, Իրանի, Մերձավոր Արևելքի ու Արևմուտքի հետ հարաբերություններում, որտեղ Հայաստանը պտուտակ է, իմա՝ մանրադրամ, որ ծախսվեց սեփական շահը առաջ տանելու համար պատերազմի ժամանակ, ինչպես եղել էր պատերազմից առաջ: Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուց առաջ պետք է երկար մտածել հետևանքների մասին, որովհետև եթե դու չես գրում քո ծրագիրը, քո փոխարեն ուրիշն է գրում:
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ. Գ. ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի պահպանումը և Արցախի կարգավիճակի հարցը օրակարգում պահելը սեփական քաղաքականության լծակներ է տալու տարածաշրջանում ու աշխարհում: Արցախի հայաթափումից կամ ռուսացումից (արդեն դրվել է ռուսերենը պետական լեզու դարձնելու հարցը) հետո հայտարարվելու է, որ չկա նման հարց: Հայաստանը ինքը պետք է ոտքի կանգնի, որ կանգուն պահի Արցախը: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՈԼՈՐԻՍ ԽՆԴԻՐՆ Է, որ 21-րդ դարի 21 թվին ունենալու ենք: Ողջ լերուք: Եվ բավական է ձեզ Պողոսի տեղ դնեք, մինչև մենք մեզ ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ չզգանք, ոչ ոք ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ սուբյեկտ չի համարելու: